بیماریهای متابولیک چیست؟

بیماریهای متابولیک گروهی از بیماریهای وراثتی هستند که افراد مبتلا به آنها قادر به تبدیل مواد غذایی به انرژی نیستند. این بیماریها اغلب در نتیجه نقص در پروتئین های خاصی که آنزیم نامیده می شوند به وجود می آیند. آنزیم ها موادی هستند که مواد غذایی را به اجزاء ریز تشکیل دهنده آن تبدیل می کنند. دراغلب موارد هر آنزیمی توسط یک ژن خاص ساخته می شود و جهش در ژن مسئول ساخت هر آنزیمی منجر به پیدایش بیماری متابولیکی خاصی می گردد.

مواد غذایی از پروتئین، کربوهیدرات و چربی تشکیل می شوند. مواد شیمیایی موجود درسیستم هاضمه آن را به قند و اسید تبدیل می کند و مواد فوق به عنوان منبع انرژی در بدن مورد استفاده قرار می گیرند. مواد فوق یا بطور مستقیم مود استفاده بافتها قرار می گیرند، یا اینکه در کبد، عضلات و چربی ذخیره می شوند.

بیماری های متابولیک زمانی اتقاق می افتند که واکنش های شیمیایی غیر طبیعی مانع انجام فرایند های سوخت وساز (متابولیسم) شوند. وقتی چنین حالتی پیش می آید میزان برخی از مواد در بدن به شدت افزایش و برخی دیگر به شدت کاهش پیدا می کنند و برهم خوردن تعادل مواد فوق موجب بیماری می شود. گروههای متفاوتی از این بیماریها وجود دارند. در برخی از آنها شکسته شدن اسیدهای آمینه و در برخی دیگر کربوهیدراتها یا لیپیدها دچار اختلال می شوند. در گروهی دیگراز بیماریهای متابولیک، تحت عنوان “بیماریهای میتوکندریایی” قسمت هایی از سلول ها که تولید انرژی را بر عهده دارند تحت تآثیر قرار می گیرند.

نکات کلیدی

بیماریهای متابولیک عامل مهم تهدید کننده سلامت نوزادان هستند.

اقدام ضروری که باید به صورت اورژانسی در مورد نوزادان و کودکان مبتلا به آنسفالوپاتی (بیماریهای مغزی) صورت گیرد در خواست آزمایش آمونیاک خون است. اگر میزان آمونیاک بیش از۱۰۰ میکروگرم در هر دسی لیتر بود باید سریعآ اقدام های تشخیصی و درمانی صورت گیرد.

در بسیاری از موارد، ولی نه در همه موارد جنین از طریق تغذیه از جفت از آسیب های احتمالی محافظت می شود.

بسیاری از بیماری های متابولیکی طی چند روز اول بعد از تولد علائم را بروز می دهند ولی علائم در ابتدا خفیف است، ولی بعدآ تشدید می شوند.

هرنوزادی که علائم بالینی اش با آنچه که مورد انتظار بود یا به بیماریهای شایع نوزادان شباهتی نداشت ممکن است به نوعی بیماری متابولیکی مبتلا بوده باشد.

گروه های بیماریهای متابولیک

بیماریهای متابولیک براساس اختلال درمتابولیسم نوع جزء تشکیل دهنده مواد غذایی، در گروه های زیر طبقه بندی می شوند:

بیماری هایی که در اثر نقص در متابولیسم پروتئین ها به وجود می آیند خود به دو گروه تقسیم می شوند

بیماریهای مرتبط با متابولیسم اسیدهای آمینه که در افراد مبتلا سنتز یا شکسته شدن اسیدهای آمینه به اجزای تشکیل دهنده دچار اختلال است، مثل فنیل کتونوری، آلبینیسم چشمی-پوستی، الکاپتونوری، هموسیستینوری و بیماری شربت افرا (Maple syrup urine Disease=MSUD). نوزادان مشکوک به اابتلاء به این گروه از بیماریها را می توان با استفاده از اندازه گیری اسیدهای ارگانیک در نمونه ادرار آنها یا تعیین سطوح سرمی اسیدهای آمینه غربال نمود.

بیماریهای سیکل اوره. در این بیماران یک نقص آنزیمی وجود دارد که موجب اختلال درشکسته شدن ترکیبات نیتروژن به اجزاء تشکیل دهنده می شود. این گروه از نوزادان با اندازه گیری سطح سرمی آمونیاک غربال می شوند.

بیماریهایی که در نتیجه نقص در متابولیسم کربوهیدراتها به وجود می آیند، از جمله بیماریهای ذخیره سازی گلیکوژن (Glycogen storage disease=GSD)، گالاکتوسمی، عدم تعادل فروکتوزتوارثی

بیماریهای ذخیره سازی، از جمله بیماریهای ذخیره سازی لیزوزومی شامل:

موکوپلی ساکاریدوزها مانند سندرومهای هورلر، هانتر، سن فیلیپوو…

گروه بیماریهای مربوط به ذخیره سازی لیپید مانند نای ساکس، سندروم گوشرو نیمن پیک

بیماریهای پراکسیزومی مانند سندروم ذلوقر و آدرنولوکودیستروفی

بیماریهایی که در اثر نقص در متابولیسم چربی اتفاق می افتند مانند هیپرکلسترولمی فامیلی

بیماریهایی که در اثر نقص در متابولیسم استروئیدها به وجود می آیند مثل هیپرپلازی آدرنال مادرزادی و سندروم عدم حساسیت به آندروژن

بیماریهای میتوکندریایی مثل سندروم لبر، سندروم Leigh، آنسفالوپاتی میتوکندریایی و صرع میوکلونیک

الگوهای بروز علائم در نوزادان مبتلا به انواع بیماریهای متابولیک

بیماریهای متابولیکی با علائم و شکل های متفاوتی در نوزادان تطاهر پیدا می کنند. به موارد فوق در زیر اشاره می شود :

تظاهرات عصبی – آنسفالوپاتی

یک دوره بدون علائم بعد از تولد، به دنبال آن علائمی از قبیل

بی حالی

کم اشتهایی

استفراغ

کاهش وزن

تند نفسی (تاکی پنه)

کاهش انتقال مواد غذایی و اکسیژن به بافتها

تشنج

کما

ممکن است دلالت برموارد زیر داشته باشند:

اسیدوز ارگانیک ارثی (شامل بیماری شربت افرا یا MSUD)

بیماریهای سیکل اوره

نقص های اکسیداسیون اسیدهای چرب

اختلالات عصبی دیگر مانند:

تشنج به عنوان علامت بالینی بارز

ایست موقتی تنفس (آپنه)

تونیسیته غیر طبیعی عضلات (شلی یا سفتی عضلات)

ممکن است دلالت بر

تشنج وابسته به پیریدوکسین

تشنج قابل درمان با پیریدوکسال

نقص در انتقال دهنده گلوکز (GLUT-1)

هیپرگلایسینمی غیر کتوتیک

نقص در سولفید اکسیداز یا کوفاکتور مولیبدنوم

اسیدوز متابولیک

اسیدوز ارگانیک و لاکتیک اسیدوز اولیه موجب اسیدوز متابولیک همراه با افزایش گب آنیون می شود. با توجه به اینکه در اغلب نوزادان لاکتات پلاسما اندازه گیری می شود داشتن یک روش منطقی برای تشخیص علت بالا بودن لاکتات حائز اهمیت است.

ابتدا باید مطمئن بود که میزان نمونه کافی است

سطج لاکتات مویرگی یا سیاهرگی، زمانی که سطح آن در سرخرگها نرمال است ممکن است خیلی بالا باشد.

در صورتی که سطح سرخرگی لاکتات به طور مداوم بالا باشد (سطح نرمال آن کمتر از ۲ میلی مول در هرلیتر می باشد)، تشخیص افتراقی لاکتیک اسیدوز اولیه است. این بیماری نادر است. بیماریهایی که ممکن است در آنها لاکتیک اسیدوز دیده شود عبارتند از:

بیماریهای متابولیسم پیرووات

بیماریهای زنجیره تنفسی میتوکندریایی

در بیماریهای متابولیک دیگری نیز ممکن است لاکتیک اسیدوز دیده شود، از جمله:

نقص های مربوط به اکسیداسیون اسیدهای چرب

اسیدوز ارگانیک

بیماریهای ذخیره گلیکوژن

لاکتیک اسیدوز ثانویه

عدم کارآیی شدید اعضاء با موارد زیر مرتبط است:

کاهش نفوذ پذیری بافت

کاهش انتقال اکسیژن

افزایش نیازهای متابولیک شامل

خفگی (آسفیکی) پریناتال

بیماریهای قلبی مادرزادی

عفونت خونی در نوزادان (سپسیس)

تشنج درمان نشده

هیپوگلایسمی

سطح پایین گلوکز در یک نوزاد معمولآ به موارد زیر دلالت می کند:

دفع گلوکز با یا بدون گلوکونئوژنز ناکافی (تولید گلوکز از متابولیسم مواد پیش ساز)

هیپرانسولیسم (بالا بودن انسولین در خون)

نوزاد یک مادر مبتلا به دیابت

سندروم Beckwith-Wiedemann

نسیدیوبلاستوز (هیپوگلایسمی هیپرانسولینمی که در نتیجه افزایش ترشح انسولین از سلولهای بتای غیر طبیعی در پانکراس اتفاق می افتد)

تظاهر یک بیماری متابولیک مانند:

نقص در اکسیداسیون اسیدهای چرب

بیماری ذخیره گلیکوژن

نقص در گلوکونئوژنز

نقص در سنتز کتون

بیماری های قلبی

نارسایی قلبی، کاردیومیوپاتی (اختلال در عضله قلب) و نقص های انتقالی خون ممکن است در موارد زیر دیده شوند:

بیماریهای زنجیره تنفسی میتوکندریایی

بیماریهای اکسیداسیون اسیدهای چرب

بیماریهای ذخیره ای لیزوزومی، مانند بیماری پمپه (Pompe disease)

عدم کارآیی کبد

هیپربیلیروبینمی مزمن (معمولآ بیلی روبین کانژوگه) ممکن است دلالت به بیماریهای متابولیکی زیر بکند:

گالاکتوسمی

تیروزینمی نوع ۱

نقص در آلفا-۱ آنتی تریپسین

برخی بیماریهای دیگر

علائم دیسمورفیک (قیافه غیرطبیعی)

بیماریهای متابولیکی که علائم دیسمورفیک همراه با سایر علائم بالینی را نشان می دهند عبارتند از:

بیماریهای پراکسی زومال (سندروم Zellweger و دیگران)

اختلال در متابولیسم انرژی (مانند نقص در پیروات دهیدروژناز)

نقص در بیوسنتز کلسترول (مانند سندروم Smith-Lemli-Opitz)

هیدروپس جنین

گروه بیماریهای Congenital Disorders of Glycosilation از جمله بیماریهایی هستند که هیدروپس جنین یکی از علائم بالینی آنها محسوب می شود.

روند تشخیص بیماریهای متابولیکی

تشخیص بر اساس روشهای زیر انجام می گیرد:

اطلاعات پریناتال

سابقه سقط جنین یا مرگ ناگهانی نوزاد

ازدواج خویشاوندی زوج

هرنوع مشکلی در موقع بارداری، از جمله  همولیز به همراه تغییر در آنزیمهای کبدی و کاهش پلاکت در خون (HELLP)

تغذیه مادر

معاینات بالینی دقیق

شاخص های رشد

وضعیت قلبی-تنفسی

وضعیت نورولوژیک

بوی خاص نوزاد و ادرار نوزاد (گرچه بسیاری از نوزادانی که ادرارشان بوی غیرطبیعی دارد بیماری متابولیک ندارند)

تست های اولیه برای بیماریهای متابولیکی احتمالی

قند خون

امونیاک سرم

وضعیت اسیدی-قلیایی، آلکالوز تنفسی اولیه یکی از نشانه های سطح آمونیاک بالاست

الکترولیت ها

گپ آنیون ([Na+ + K+] – [Cl- + HCO3-], normal < 12 mmol)

سطح لاکتات در نمونه های خون سرخرگی

تست های عملکرد کبد

اسید آمینه های خون

اسیدهای ارگانیک ادرار

وجود مواد کاهش یابنده در ادرار. گلوکز یک ماده کاهش یابنده است، بنابراین اگر این تست مثبت است باید نمونه ادرار بطور اختصاصی برای وجود گلوکز تست شود.

کتونهای ادراری، اگر جواب تست در یک نوزاد مثبت است ، اغلب به یک نوع بیماری متابولیک دلالت می کند.

غربالگری ادرار برای بیماریهای متابولیک. حدود ۱۰-۵ میلی لیتر از نمونه ادرارتازه تهیه شده برای این منظور لازم است. نمونه می تواند قبل از تست فریز شود.

تست کارنیتین و اسیل کارنیتین با استفاده از نمونه های خون خشک شده برروی کارت (کارت غربالگری نوزادان)

این تست ها در تشخیص نوزادانی با احتمال بالای ابتلا به بیماری متابولیکی بسیار موثر هستند.

تحریریه وب سایت