بیش فعالی یا اختلال کم توجهی چیست؟
همه چیز درباره بیش فعالی
اختلال کم‌توجّهی – بیش‌فعالی به صورت مخفف: ADHD یک اختلال رفتاری رشدی است. معمولاً فرد توانایی دقّت و تمرکز بر روی یک موضوع را نداشته، یادگیری در او کند است و فرد از فعّالیّت بدنی غیرمعمول و بسیار بالا برخوردار است. این اختلال با فقدان توجه، فعّالیت بیش‌ازحد، رفتارهای تکانشی ، یا ترکیبی از این موارد همراه است. هر فردی با شک ADHD باید به دقت تحت نظر یک پزشک معاینه گردد. بسیاری از این افراد، یک یا چند اختلال رفتاری دیگر نیز دارند. همچنین ممکن است یک مشکل روانی مانند افسردگی یا اختلال دو قطبی داشته باشند.
اختلال کم توجهی بیش فعالی یا ADHD شایعترین اختلال رفتاری در سنین کودکی و بلوغ است، و حدود ۳٪ تا ۵٪ کودکان قبل از هفت سالگی به آن مبتلا می‌شوند. این عارضه بیشتر در دوران ابتدایی مدرسه برای کودکان و در هنگام بلوغ رخ میدهد و با افزایش سن بسیاری از بیماران بهتر می‌شوند. در نظر گرفتن این نکته میتواند حایز اهمیت باشد که بیش فعالی درمان نشده خطرناک است. تحقیقات نشان داده‌اند که ۲۵ تا ۴۰ درصد زندانیان به‌طور میانگین به این اختلال مبتلا هستند و آن را درمان نکرده‌اند .
علت بیشتر مبتلایان به عارضه بیش فعالی هنوز روشن نیست ولی گمان می‌رود که جزو بیماریهای چند عاملی با ریشه ژنتیکی و در ارتباط با محیط باشد در مورد علت تروما و عفونت مغزی البته قطعی بودن علت وجود دارد. عامل ژنتیکی این عارضه بیشتر در پدران کودکانی که دچار بیش فعالی هستند وجود دارد اما عوامل محیطی نیز بر افزایش شدت این عارضه بسیار مؤثر هستند. این اختلال به میزان سه تا پنج برابر در پسران نسبت به دختران شایع‌تر است. اگر در دوران نوزادی یعنی چهار هفته اول تولد، کودک با مشکل تغذیه یا بهداشتی، روانی مواجه باشد یا اگر مادر در دوران بارداری – سیگار – الکل مصرف کند، این افراد بیشتر در معرض خطر بیش فعالی قرار دارند.
حدود سه دهه است که اختلال بیش فعالی با سه نشانه اصلی تعریف می‌شود. این سه نشانه عبارتند از کمبود توجه، بیش فعالی و تکانشگری. این ویژگی‌ها امروزه به دو مورد کاهش پیدا کرده اند: بیش فعالی و تکانشگری. علت حذف ویژگی نارسایی توجه آن است که نتایج پژوهش‌های متعدد نشان داده‌اند که این افراد برخلاف تصور قبلی، به‌طور اساسی دارای کمبود توجه نیستند. بلکه کمبود توجه در آنان، اختلالی ثانویه است.
تحقیقات نشان میدهد که ۲۵٪ خانواده هایی که یک عضو بیش فعال دارند، فرزند بعدی نیز بیش فعال خواهد شد. همچنین، تحقیقات دیگری ثابت کرده که اگر یکی از دوقلو ها به بیش فعالی مبتلا باشد، ۸۲٪ احتمال ابتلای قلو دیگر نیز وجود دارد. این تحقیقات ثابت کرده‌اند که یکی از مهمترین علل بیش فعالی، ژنتیک است.
رفتار تکانشگری را اینگونه توصیف می‌کنند:
- ناتوانی در کنترل، بازداری و جلوگیری از عمل
- عمل بدون تفکر، تأمل و ملاحظه
- عمل بدون پیش‌بینی، برنامه‌ریزی و توجه به پیامدهای آن
- احساس عمل آنی و خود به خود
- نوع اول: اختلال بیش‌فعالیمبتلایان به اختلال بیش‌فعالی (Hyper Active Disorder – HD) معمولاً فعالیت بالایی دارند اما در کمال تعجب این افراد در رابطه با تمرکز مشکلی ندارد که از نشانه‌های آن می‌توان علائم ذیل را ذکر کرد:
- دست و پای بی‌قرار، غالباً با دست‌های خود بازی می‌کنند و آنها را حرکت می‌دهند.
- افراد بیش فعال اصولاً برای مدت طولانی نمی‌توانند جایی بنشینند و باید حتماً حرکت کنند، ترک صندلی یا ترک محل نشستن از نشانه‌های بیش فعالی است.
- اصطلاحاً بالا رفتن از دیوار راست که خود نشانه پر انرژی بودن کودک است اگر از حدی فراتر رود میتواند از نشانه‌های بیش فعالی فیزیکی باشد.
- نوعی دیگر از بیش فعالی، در تولید سر و صدا نمایان می‌شود، افرادی که دارای نوع اول بیش فعالی هستند نمی‌توانند بی سر و صدا یک جا بنشینند، آنها حتماً باید مدام از خود سر و صدا در بیاورند.
- افراد بیش فعال همیشه در حال حرکت و راه رفتن هستند که قسمت عمده‌ای از این حرکت‌ها از روی سرگردانی هست.
- افراد بیش فعال به دلایل مختلف ذهنی پرکار دارند که این پرکاری خود را در زیاد حرف زدن نمایان می‌کند.
- افراد بیش فعال اصلاً تحمل انتظار ندارند به عنوان مثال قبل از پایان سؤال، جواب می‌دهند.
- افراد بیش فعالی تخریب‌گرند و از این کار لذت می‌برند، حتی اگر کودکی که بیش فعال است را در سن ۳۰ سالگی مشاهده کنید باز هم اصلاً به بهبود زندگی توجهی ندارد.
- بدون فکر و بدون توجه به عواقب، کارشان را انجام می‌دهند.
- نوع دوم: اختلال کم‌توجهیمبتلایان اختلال کم‌توجهی (Attention Deficit Disorder – ADD) بر خلاف گروه قبلی فعالیت بالایی ندارند اما در توجه و تمرکز دچار مشکلند. در حقیقت این افراد حضور فیزیکی دارند اما فکر و حواسشان جای دیگری است و معمولاً به اسم نابغه‌های کودن شناخته می‌شوند که از نشانه‌های آن می‌توان علائم ذیل را ذکر کرد:
- دچار اشتباه می‌شوند اما فقط از روی بی دقتی
- در تمرکز کردن و توجه به یک موضوع بیش از ۵ دقیقه مشکل دارند،
- افراد بیش فعال اصلاً به صحبت‌های فرد مقابل گوش نمی‌کنند آنها تظاهر به گوش دادن می‌کنند،
- افراد بیش فعال در هنگام ناراحتی از خود عکس‌العمل‌های سریع نشان می‌دهند، به عنوان مثال در هنگام گوش کردن ناگهان سر خود را برمی‌گردانند،
- در برنامه‌ریزی و سازماندهی برنامه‌ها هیچ استعدادی ندارند،
- اغلب به صورت کاملاً غیرعمدی لوازم و دارایی‌های خود را گم می‌کنند،
- افراد بیش فعال به دلیل ذهن جهنده‌شان از این شاخه به آن شاخه، بسیار فراموشکارند،
- با کوچکترین محرکی مثل بوق ماشین یا صدای تیک تاک ساعت حواسشان پرت می‌شود،
- دستورهای داده شده را پیروی نمی‌کنند (درک دستور ندارند.)راه تشخیص نوع اول بیش فعالیاختلال بیش فعالی بیماری پیچیده‌ای است و اغلب تشخیص داده نمی‌شود. برای تشخیص این افراد و مشخص شدن روند درمان، بایستی تمام عواملی که در ادامه ذکر شده در فرد دیده شود که عبارتند از:
- حداقل ۶ نشانه از نشانه‌های ذکر شده در بالا را داشته باشند،
- نشانه‌های تشخیص داده شده به مدت شش ماه تداوم داشته باشند،
- حداقل دارای ۵ سال سن باشند،
- شروع علائم قبل از ۷ سالگی باشد.
راه تشخیص نوع دوم بیش فعالی
برای تشخیص این افراد و مشخص شدن روند درمان، بایستی تمام عواملی که در ادامه ذکر شده در فرد دیده شود که عبارتند از:
- حداقل ۶ نشانه از نشانه‌های ذکر شده در بالا را داشته باشند،
- نشانه‌های تشخیص داده شده به مدت نه ماه تداوم داشته باشند،
- حداقل دارای ۵ سال سن باشند،
- شروع علائم قبل از ۷ سالگی باشد.
۳ علامت برای این بیماری (اختلال کم‌توجّهی – بیش‌فعالی چیست؟ )
وجود دارد
- کم توجهی (یا کم دقتی)
- بیش فعالیتی یا فزون کنشی
- رفتارهایی که انگیزه آنی دارند و بدون فکر قبلی انجام داده می‌شوند
- مشکلات خواب (بی خوابی یا سخت از خواب بیدار شدن
رفتار فرد معمولاً همراه با پرتحرکی، بی‌توجهی و رفتارهای ناگهانی است. این رفتارها از قبیل انجام کارها به‌طور نیمه کاره، عدم تلاش ذهنی برای انجام تکالیف، فعالیت و تحرک بدنی بسیار بالا حتی زمانی که مشغول بازی نیستند، گم کردن پی در پی وسایل شخصی، نداشت تمرکز و دقت بالا در انجام کارها می‌باشد. در دوران مدرسه ممکن است بروز اختلالات یادگیری خصوصاً اختلال در خواندن و نوشتن را داشته باشیم.
معمولاً این افراد با افزایش سن بهتر می‌شوند. البته بهبودی قبل از دوازده سالگی بعید است ولی بین سنین دوازده تا بیست سالگی اکثریت موارد مبتلا به این اختلال بهبود می‌یابند. در پانزده تا بیست درصد موارد علائم تا بزرگسالی باقی می‌ماند. افراد مبتلا به این اختلال در بزرگسالی علائم مربوط به پرتحرکی را ندارند بلکه بیشتر بی‌قراری دارند؛ تکانه‌ای عمل می‌کنند و اختلال توجه و تمرکز نشان می‌دهند.
بیش فعال ها همچنین در برنامه ریزی نیز مشکل دارند. عمده مشکل آنها شامل اولویت بندی، حل کردن مسائل، مدیریت زمان و پایان دادن کارهایی است که شروع کرده اند
همچنین بیش فعال ها، پنج برابر افراد عادی مستعد چاقی هستند.
راهکارهایی برای والدین دارای فرزند اختلال کم‌توجّهی – بیش‌فعالی چیستدر ایران تاکنون پنج بازی درمانی با نام‌های ببین و بگو (برای بهبود نقص توجه)، صورت‌های فضایی (برای بهبود نقص توجه)، مجموعه بازی کنترل خشم (برای بهبود کنترل تکانشگری و مدیریت هیجان خشم)، مجموعه بازی خویشتنداری (برای بهبود کنترل تکانشگری و مدیریت هیجانات) و کودک توانا (برای کاهش ترس از تزریق در کودکان مبتلا به دیابت نوع ۱) برای کمک به بهبود بیماریهای کودکان و نوجوانان به صورت علمی طراحی و تولید شده‌اند.
برای کودک برنامه‌ریزی کنید. کودک مبتلا به این اختلال در محدودهٔ قوانین بهترین عملکرد را دارد. برای هر روز از قبل برنامه‌ریزی کنید و این برنامه را در جایی که کودک بتواند ببیند آویزان کنید. هرچه این برنامه دقیق تر باشد، محدودیت‌های بیشتری برای کودک ایجاد می‌کند تا بهتر رفتارش را کنترل کند.
محیط را ساده و ساکت کنید. در محیط شلوغ، کودک شما به راحتی تمرکزش را از دست میدهد و تحریک پذیر می‌شود به‌طور کلی سرو صدای خانه را کم کنید.
آموزش تماس چشمی به کودک. وجه مشترک این گونه کودکان این است که نمی‌توانند برای مدت طولانی به کسی که در حال صحبت است نگاه کنند. از این بازی استفاده کنید تا مهارت تماس چشمی را در کودک ایجاد کنید: بازی «نگاهتو برنگردون»، بدین ترتیب است که شما و کودکتان به چشمان یکدیگر خیره شوید. هر کس زودتر خسته شد و نگاهش را برگرداند بازنده است. زمان خیره شدن را ثبت کنید و هر بار که کودک بتواند نگاهش را بیشتر ثابت نگه دارد، او را تحسین کنید.
استفاده از ساعت زنگ دار. برای افزایش مدت زمانی که کودک میتواند آرام بنشیند از این وسیله استفاده کنید. از کودک بخواهید بکوشد تا ساعت را شکست دهد. اگر می‌خواهد تکلیف مدرسه اش را در زمان کوتاهتری تمام کند، از او بخواهید یک هدف زمانی تعیین کند. برای نمونه: «این درس را در ظرف ۵ دقیقه خواهم خواند» سپس به او بگویید ساعت را روی ۵ دقیقه تنظیم و خودش را ملزم کند که ۵ دقیقه بنشیند و آن درس را تمام کند. هر بار که موفق به انجام این کار شد، میتواند یک مرحله جلوتر برود و هدف بعدی اش را تعیین کند و بدین ترتیب، زمان درس خواندن یا انجام تکالیفش را افزایش دهد. در هر مرحله او را تشویق نمایید.
آموزش تسلط بر خود. به کودک بیاموزید که رفتارش را با گفتار شفاهی کنترل کند. وقتی او همراه شماست شروع به انجام کاری بکنید و مدام با خود با صدای بلند چنین حرف بزنید: ” باید حواسم به کاری که دارم می‌کنم جمع باشه. ” به کودک بیاموزید ابتدا با صدای بلند با خودش صحبت کند و سپس آرام و بی صدا. استفاده از گروه‌ها مشاوره‌ای برای آموزش‌های لازم در این زمینه میتواند راهگشا باشد.
منابع: «آیا بیش فعالی خطرناک است؟». مجله بیش فعالی ایران
- . «تعریف، علائم، علت و درمان بیش فعالی در افراد چیست؟». وب سایت تخصصی رادیو کودک.
- «مشکل خواب بیش فعال ها – مجله بیش فعالی ایران». مجله بیش فعالی ایران.
- مشکل بیش فعال ها – مجله ی بیش فعالی ایران»
- «بیش فعالی و چاقی». مجله بیش فعالی ایران
