بیماری کاناوان چیست؟
بیماری کاناوان یک اختلال ارثی نادر است که به توانایی سلولهای عصبی (نورونها) در مغز برای ارسال و دریافت پیام آسیب میرساند. این بیماری یکی از گروهی از اختلالات ژنتیکی به نام لوکودیستروفی است. لوکودیستروفیها رشد یا نگهداری غلاف میلین را که پوششی است که از اعصاب محافظت میکند و انتقال کارآمد تکانه‌های عصبی را ترویج میکند، مختل میکنند.
بیماری کاناوان با انحطاط اسفنجی ماده سفید در مغز مشخص میشود. نوزادان مبتلا ممکن است در بدو تولد طبیعی به نظر برسند، اما معمولاً بین ۳-۶ ماهگی علائم خود را نشان میدهند. علائم ممکن است شامل سر غیرعادی بزرگ (ماکروسفالی)، عدم کنترل سر، کاهش شدید تون عضلانی و در نتیجه “شل شدن” و تاخیر در رسیدن به مراحل مهم رشد مانند نشستن و راه رفتن مستقل باشد. بیشتر کودکان مبتلا تا ۱۰ سالگی دچار عوارض تهدید کننده زندگی میشوند. بیماری کاناوان به دلیل جهش در ژن آسپارتوآسیلاز (ASPA) رخ میدهد که بر تجزیه (متابولیسم) اسید استیل پارتیک (NNA) تأثیر میگذارد. این بیماری به عنوان یک وضعیت اتوزوم مغلوب به ارث میرسد.
لوکودیستروفیها گروهی از اختلالات نادر، پیشرونده، متابولیک، ژنتیکی هستند که میتوانند بر مغز، نخاع و اغلب اعصاب خارج از سیستم عصبی مرکزی (اعصاب محیطی) تأثیر بگذارند. هر نوع لوکودستروفی ناشی از ناهنجاری است که بر یک ژن خاص تأثیر میگذارد و منجر به توسعه غیرطبیعی یکی از حداقل ۱۰ ماده شیمیایی مختلف میشود که ماده سفید مغز را تشکیل میدهند. ماده سفید بافتی است که از رشته‌های عصبی تشکیل شده است. بسیاری از این رشته‌های عصبی توسط مجموعه‌ای از چربی‌ها (لیپیدها) و پروتئین‌های معروف به میلین پوشانده شده‌اند. میلین، که در مجموع ممکن است به عنوان غلاف میلین نامیده شود، از فیبرهای عصبی محافظت میکند، به عنوان یک عایق عمل میکند و سرعت انتقال سیگنال‌های عصبی را افزایش میدهد. هر نوع لوکودیستروفی بر قسمت مختلف غلاف میلین تأثیر میگذارد و طیف وسیعی از مشکلات عصبی مختلف را به دنبال دارد.
علائم و نشانه‌ها
بیشتر آنها هرگز به طور مستقل راه نمیروند. از دست دادن تدریجی توانایی‌هایی که نیاز به هماهنگی فعالیتهای ذهنی و عضلانی (پس رفت روانی حرکتی) و عقب ماندگی ذهنی دارند نیز در دوران نوزادی آشکار میشود. بیشتر نوزادان مبتلا لبخند زدن، خندیدن، سر بلند کردن و تعامل اجتماعی را یاد میگیرند.
علائم اضافی که بر کودکان مبتلا به بیماری کاناوان تأثیر میگذارد شامل تشنج، اختلالات خواب، مشکلات تغذیه، نارسایی بینی، برگشت اسید از معده به مری (رفلاکس) است که گاهی اوقات با استفراغ همراه است و وخامت اعصاب چشم (اعصاب بینایی) که انتقال تکانه‌ها از غشای غنی از عصب پوشاننده چشم (شبکیه) به مغز (آتروفی بینایی). آتروفی بینایی ممکن است باعث کاهش پاسخ بصری شود. در بیشتر موارد، شنوایی تحت تأثیر قرار نمیگیرد، اما کاهش شنوایی ممکن است رخ دهد.
با بالا رفتن سن نوزادان مبتلا، هیپوتونی (به کاهش تنوس ماهیچه اسکلتی، هیپوتونی گفته میشود که باعث اختلال در عملکرد طبیعی ماهیچه‌های بدن می‌گردد) ممکن است در نهایت به اسپاستیسیتی تبدیل شود، وضعیتی که با اسپاسم عضلانی غیر ارادی مشخص میشود که منجر به حرکات آرام و سفت پاها میشود. افراد مبتلا ممکن است در نهایت کشش‌های غیرقابل کنترل و چرخش بازوها، پاها، انگشتان دست و پا (سفتی مغزی) یا فلج را نشان دهند. بیماری کاناوان سرانجام پیشرفت میکند و باعث عوارض تهدید کننده زندگی میشود. با این حال، شدت و پیشرفت بیماری متفاوت است. برخی از افراد در دوران نوزادی دچار عوارض تهدید کننده زندگی میشوند، دیگران حتی ممکن است فراتر از سن نوجوانی زندگی کنند.
در چند سال گذشته، یک شکل خفیف از بیماری کاناوان با جهش‌های مشخص ژن ASPA و فقط کمی افزایش NAA در ادرار شناخته شده است. این کودکان ممکن است فقط کمی تأخیر داشته باشند، بتوانند یاد بگیرند و به مدرسه بروند. سر ممکن است تا حدودی بزرگ شده باشد، اما تغییرات معمولی ماده سفید مربوط به کاناوان ممکن است وجود نداشته باشد.
علل بیماری
بیماری کاناوان در اثر اختلال یا تغییر (جهش) در ژن آسپارتوآسیلاز (ASPA) ایجاد میشود. این جهش به عنوان یک ویژگی اتوزوم مغلوب به ارث میرسد. بیماریهای ژنتیکی با ترکیب ژنها برای یک ویژگی خاص که روی کروموزومهای دریافت شده از پدر و مادر هستند، تعیین میشوند.
اختلالات ژنتیکی مغلوب زمانی رخ میدهد که یک فرد ژن غیرطبیعی یکسانی را برای یک ویژگی از هر یک از والدین به ارث میبرد. اگر فردی یک ژن طبیعی و یک ژن برای بیماری دریافت کند، فرد ناقل بیماری خواهد بود، اما معمولاً علائم آن را نشان نمیدهد. خطر هر دو والدین ناقل برای انتقال ژن معیوب و در نتیجه داشتن فرزند مبتلا ۲۵٪ در هر بارداری است. خطر بچه دار شدن مانند والدین ناقل ۵۰ درصد در هر بارداری است. شانس این که کودک ژنهای طبیعی را از هر دو والدین دریافت کند و از نظر ژنتیکی برای آن ویژگی خاص طبیعی باشد ۲۵ درصد است. خطر برای مردان و زنان یکسان است.
ژن معیوب مسئول بیماری کاناوان به کروموزوم ۱۷ (۱۷pter-p13) نسبت داده شده است. کروموزوم‌ها، که در هسته سلولهای انسان وجود دارند، اطلاعات ژنتیکی را برای هر فرد حمل میکنند. سلولهای بدن انسان به طور معمول دارای ۴۶ کروموزوم هستند. جفت کروموزومهای انسان از ۱ تا ۲۲ شماره گذاری میشوند و کروموزومهای جنسی X و Y تعیین میشوند. نرها دارای یک کروموزوم X و یک Y و زنها دارای دو کروموزوم X هستند. هر کروموزوم دارای یک بازوی کوتاه “p” و یک بازوی بلند “q” است. کروموزوم‌ها به نوارهای متعددی تقسیم میشوند. به عنوان مثال، “کروموزوم ۱۱p13” به نوار ۱۳ در بازوی کوتاه کروموزوم ۱۱ اشاره دارد. نوارهای شماره گذاری شده محل هزاران ژن موجود در هر کروموزوم را مشخص میکند.
ASPA حاوی دستورالعمل‌هایی برای توسعه (رمزگذاری) آسپارتوآسیلاز است، آنزیمی که اسید N– استیلاسپارتیک (NAA) را تجزیه (متابولیزه) میکند. NAA ترکیبی است که محققان معتقدند نقش مهمی در حفظ ماده سفید مغز دارد. نقص یا غیر فعال بودن آسپارتوآسیلاز منجر به تجمع NAA در بافت مغز میشود. علائم بیماری کاناوان ناشی از آسیب به ماده سفید ناشی از سطوح غیر طبیعی زیاد NAA است.
تشخیص
تشخیص بیماری کاناوان ممکن است در نوزادانی با یافته‌های مشخصه اختلال (به عنوان مثال، کنترل ضعیف سر، ماکروسفالی و غیره) مشکوک باشد. تشخیص ممکن است با ارزیابی بالینی کامل، شرح حال دقیق بیمار و انواع آزمایشات تخصصی تأیید شود. چنین آزمایشاتی ممکن است شامل کروماتوگرافی گازی-طیف سنجی جرمی باشد، دستگاهی که میتواند سطح بالای NAA در ادرار را تشخیص دهد. سطوح بالای NAA را میتوان در خون و مایع مغزی نخاعی (CSF) نیز تشخیص داد. بررسی برخی از سلولهای بافت همبند از پوست (فیبروبلاستهای کشت شده) میتواند کمبود آنزیم آسپارتوآسیلاز را آشکار کند. فعالیت آسپارتوآسیلاز نیز در گلبول‌های سفید خون وجود ندارد.
تشخیص قبل از تولد بیماری کاناوان از طریق آمنیوسنتز با اندازه گیری سطح NAA در مایع اطراف جنین در حال رشد (مایع آمنیوتیک) در هفته ۱۶-۱۸ بارداری امکان پذیر است. اگر هر دو والد جهش ژن ASPA را شناخته باشند، تشخیص قبل از تولد با استفاده از نمونه گیری از پرزهای کوریونی (CVS) در دسترس است که در آن نمونه‌ای از سلولهای جفت در هفته ۱۰-۱۲ بارداری برای تجزیه و تحلیل جهش برداشته میشود.
درمان
درمان بیماری کاناوان به سمت علائم خاصی است که در هر فرد آشکار است. مراقبت‌های حمایتی ممکن است برخی ناراحتی‌ها را کاهش دهد. فیزیوتراپی و مداخله زودهنگام به ترتیب به بهبود وضعیت بدن و مهارتهای ارتباطی کمک میکند. در صورت بروز مشکل در بلع، لوله‌های تغذیه ممکن است برای اطمینان از تغذیه و هیدراتاسیون مناسب مفید باشد. تشنج ممکن است با داروهای ضد تشنج (ضد تشنج) درمان شود.
محققان در حال مطالعه ژن درمانی برای درمان کودکان مبتلا به بیماری کاناوان هستند. در ژن درمانی، نسخه‌های سالم ژن معیوب ASPA در مغز کودکان مبتلا قرار میگیرد. سپس این ژنها آنزیم آسپارتوآسیلاز مورد نیاز برای تجزیه NAA را تولید میکنند. کودکان تحت درمان با ژن درمانی علائم قابل توجهی را نشان داده‌اند. تحقیقات بیشتری برای تعیین ایمنی و اثربخشی طولانی مدت ژن درمانی به عنوان یک درمان بالقوه برای افراد مبتلا به بیماری کاناوان لازم است.
آیا این وضعیت بر طول عمر تأثیر میگذارد؟
بسیاری از کودکان مبتلا به بیماری کاناوان به دلیل مشکلات سیستم عصبی مرکزی خود دچار ناتوانی میشوند. این عوارض میتوانند بر طول عمر تأثیر بگذارند. بسیاری از کودکان مبتلا به بیماری کاناوان به بلوغ نمیرسند. یک شکل خفیف از بیماری کاناوان وجود دارد که منجر به تاخیر در رشد و برخی علائم دیگر میشود. اگرچه شایع‌تر از سایر انواع بیماری است، اما کودکان مبتلا به این نوع خفیف از بیماری کاناوان اغلب میتوانند در بزرگسالی به خوبی زندگی کنند.
منبع:
منبع: وب سایت ژنیران
تحریریه وی سایت خانم دکتر حبیبه نژاد بیگلری
